Zagadkowy Stary Książ

Badaczom do dziś nie udało się w pełni wyjaśnić genezy powstania zamku Książ, którego początki często przeplatają się z dziejami nieopodal położonych ruin tzw. Starego Książa.

Ruiny Starego Zamku Książ, które tak naprawdę są o wiele młodsze od właściwego Książa, do dzisiaj wzbudzają wielkie zainteresowanie wśród mieszkańców tych okolic. Zostały one wzniesione w latach 1794-1797 przez ówczesnego właściciela dóbr książańskich  – Jana Henryka VI Hochberga (1782-1833). Wybudowano je na miejscu wcześniejszego założenia obronnego, które miało istnieć tu od czasów średniowiecza. Właśnie to wcześniejsze założenie do dzisiaj wzbudza wielkie kontrowersje wśród miłośników tych okolic. Lokalni badacze od wielu lat próbują ustalić: kiedy powstało?, kto je wybudował? I do jakich celów miało posłużyć?

Przedwojenni historycy wałbrzyscy (Giersberg, Paschky) są zdania, że pierwsze źródła historyczne z XIII i XIV stulecia, które rzekomo miały dotyczyć obecnego zamku Książ, tak naprawdę powinny być kojarzone ze Starym Książem. Jak podaje w jednej ze swoich prac archeolog Krzysztof Jaworski[1], wśród badaczy niemieckich panuje jednomyślny pogląd, co do faktu istnienia starszej budowli na terenie Starego Książa. Jego zdaniem: „opublikowane dotąd prace dostarczyły licznych hipotez i przypuszczeń dotyczących najstarszej historii Starego Książa. Można wyróżnić dwa zasadnicze nurty teorii badaczy niemieckich: pierwszy z nich głosi, że najstarsze źródła historyczne dotyczące Książa w rzeczywistości należy kojarzyć ze Starym Książem, który jest założeniem starszym i dopiero po którego zniszczeniu wybudowano nowy zamek, właśnie Książ; druga koncepcja, opozycyjna w stosunku do pierwszej zakłada, że wszystkie źródła wiązane do tej pory z Książem należy nadal łączyć z tym zamkiem, natomiast Stary Zamek jest budowlą nie związaną genetycznie z Książem.”[2]

Przekonaniom historyków niemieckich przyszły z pomocą badania archeologiczne jakie pod koniec XX stulecia przeprowadziła Katedra Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Wykazały one i poświadczyły średniowieczny rodowód Starego Zamku Książ. Pierwsza faza funkcjonowania grodu na terenie obecnych ruin przypada na przełom IX i X w., a druga – znacznie późniejsza – na schyłek XIII i początek XIV stulecia. Zatem powstała tutaj luka czasowa dotyczyłaby XI i XII w. Czy w tym okresie funkcjonował tu jakiś obiekt warowny? Trudno obecnie stwierdzić.

Dawne przekazy źródłowe wiążą powstanie oraz średniowieczne dzieje Starego  Książa z różnymi postaciami historycznymi. Żyjący na przełomie XVII i XVIII stulecia kronikarz śląski Johann Sinapius, podaje w swoim dziele informację, że założycielem warowni miał być legendarny rycerz Fryderyk Funkenstein, wasal cesarza niemieckiego Henryka I Ptasznika, który zapuszczając się około 933 r. na te tereny założył tu górską strażnicę. Od niego miała się też przyjąć dawna nazwa zamku jako: Vorstinburg, Furstenberg, Furstenstein czy Funkenstein. Inni z kolei kronikarze (głównie Efraim Ignacy Naso) są zdania, że Stary Zamek Książ założył książę polski – Bolesław IV Kędzierzawy, który miał około 1168 r. zapuścić się w nasze okolice.

Wiek XIII przynosi kolejne wzmianki, które lokalni historycy wiążą z interesującą nas budowlą. Na przykład z 1263 r. mamy niejasną wzmiankę o domniemanym zniszczeniu Starego Książa przez zbrojny najazd księcia Przemysława II Ottokara, późniejszego króla Czech. Kontrowersyjna jest również wiadomość o przejęciu zamku przez władcę świdnickiego Jana w 1375 r. Książę o tym imieniu nigdy nie występował w genealogii Piastów świdnickich, a ostatni męski przedstawiciel tej linii zmarł w 1368 r..

Dla badaczy pierwszą istotną informacją źródłową o Starym Zamku Książ stanowi dopiero przekaz z 1288 r., mówiący o „rozszerzeniu” (rozbudowaniu) zamku „Vorstinburg” przez księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I Surowego, który niedługo potem przeniósł do niego swój dwór z Lwówka Śląskiego. On też, od 1292 r., zaczął używać tytułu „Pana na Książu”. Fakt ten zdają się potwierdzać badania naukowe przeprowadzone w ostatnim czasie przez znanego archeologa Artura Boguszewicza. Jego zdaniem warownię w Starym Książu należy uznać za  przedsięwzięcie Bolka I, który prawdopodobnie wzniósł tu swoją główną rezydencję po opanowaniu południowych ziem księstwa wrocławskiego (tj. po 1290 r.). Świadczą o tym ślady rozbudowanego podzamcza (tzw. latarnu), które mogło stanowić ogromne zaplecze dla pierwszoplanowej siedziby śląskiego monarchy.

Ciekawa wydaje się też być historia związana z buntem rycerskim, który zawiązał się w 1355 r. przeciwko księciu świdnickiemu Bolkowi II Małemu (był on wnukiem Bolka I). Z wystąpieniem tym związane jest pewne podanie. Mówi ono nam, że po poskromieniu rewolty książę ten nakazał zburzyć siedzibę zbuntowanych rycerzy, która miała znajdować się na terenie dzisiejszych ruin Starego Książa. Następnie kazał on wybudować nowy zamek po przeciwległej stronie rzeki Pełcznicy (obecny Książ), który oddał w posiadanie zaufanemu rycerzowi Bernardowi von Zedlitz. Potwierdzeniem na to zdaje się być stara poniemiecka nazwa Książa, która do 1355 r. pisana była w źródłach jako: „Furstenberg” (tj. Książęca Góra), a od 1356 r. już jako „Furstenstein” (Książęca Skała). Czy jest to więc dowód na translokację w tym czasie siedziby książęcej na drugą stronę wąwozu Pełcznicy? Dziś trudno dać  jednoznaczną odpowiedź na to pytanie.

Tak czy owak, tajemnicze początki Starego Zamku Książ (jak i „nowego” – obecnego Książa) nie są dziś do końca wyjaśnione, a dawne kronikarskie przekazy jak i hipotezy niemieckich oraz polskich historyków rzucają tylko nikłe światło na mroczne dzieje obu tych warowni.

[1] K. Jaworski: Zamek Stary Książ, („Pielgrzymy”87”, s. 86).

[2] Tamże.